سراینده‌ی رهایی ایران (یادنامه‌ی عارف قزوینی)

به اهتمام مهدی به‌خیال

انتشارات نگاه

چاپ اول ۱۳۹۹

از مقدمه‌ی مؤلف

درباره‌ی تاریخ مشروطیت تاکنون پژوهش‌های بسیار و ارزشمندی انجام گرفته؛ اما تاریخ ادبیات مشروطه هم‌چنان عرصه‌ای­ فراخ و نکاویده است و آنچه در باب سرآمدان شعر و ادب آن روزگار مانند ملک­الشعرای بهار، میرزاده‌ی عشقی، ایرج میرزا، فرخی یزدی، نسیم شمال، علی‌اکبر دهخدا، لاهوتی و… به قلم آمده انگشت‌شمار بوده است. عارف قزوینی شاعر محبوب و مردمی عصر مشروطه نیز از این جریان برکنار نبوده و همین امر ضرورت تحقیق و اندیشه در این حوزه را ناگزیر کرده است.

روی جلد کتاب یادنامه‌ی عارف قزوینی

عارف قزوینی در عمر کوتاهی که داشت پیش‌آمدهای مختلفی را از سر گذراند و با تمام ماجراها و پست و بلندیها‌یی ‌که از محیط خانوادگی تا عرصه‌ی سیاست و ادبیات خواسته یا ناخواسته برای او رخ داد از او شاعری یکّه و تنها ساخت و با آن‌که بسیار مورد طعن و انکار سیاسیون عافیت‌جو و ادیبان سنتی بود؛ اما همواره و تا واپسین لحظات زندگی، وطن­پرستی صادق و بی‌ریا باقی ­ماند.

ادامه مطلب

مهدی به‌خیال

روشنای موسیقی ایران[۱]

شرحی درباره زندگانی قمرالملوک وزیری

پیشکش به شاعر، تصنیف‌ساز و موسیقی‌دان برجسته:

زنده‌یاد عبدالله طالع همدانی

بر آن سرم که نهم چون ستارگانِ فلک
در آسمان وفا سر بر آستان قمر^[۲]

«نه! من هستم، من با هنرم، با هنری که هیچ‌گاه دامانش را آلوده نکرده‌ام زنده‌ام… وقتی این درد‌ دل‌ها را می‌خوانی، من، یک زنِ به‌ قول تو هنرمند، هنرمندی که متعلق به یک قرن بود زیر خروارها خاک سرد سیاه خفته‌ام. دیگر از حنجره من صوتی برنمی‌خیزد. طنین آواز من دل‌ها را نمی‌لرزاند. دنیای من تاریک است، خاموش است؛ اما همچنان خوشحالم که روح من عظمت خود را از دست نداده است، و هنری که هرگز در زندگی آن را بنده دینار و درهم نکرده‌ام و به آن خیانت نورزیده‌ام با من است. من مُرده‌ام، اما خاطره من، خاطره حیات هنری من نمرده است. خاطره‌ای که در آن هیچ‌گونه کینه، دشمنی، گستاخی، حسد، و شاید هم پستی و رذالت، و پول‌‌پرستی وجود ندارد[۳]».^‌

قمر در هیجده سالگی.

ادامه مطلب

نوشته عباس فیضی

تدوین و بازنویسی: مهدی به‌خیال

عشایر و طوایف همدان^*

(آداب و رسوم آنها)

در میان آثار و نوشتجات پراکنده شادروان «عباس فیضی» یادداشت‌هایی هست که به تاریخچه، و آداب و رسوم (ـ فولکلور) ایلات و طوایف کوچنده همدان پرداخته است. وی این نوشتارها را به صورت شفاهی و میدانی در بین ماه‌های اردیبهشت ـ خرداد در سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۵۶ گردآوری کرده است، که اطلاعات خوب و مهمی را در اختیار ما می‌گذارد. اما تا چه حد این گفتار‌ها قابل اعتماد است بر ما روشن نیست و ما برحسب امانتداری این یادداشت‌ها را تدوین و تنظیم کرده، و به صورت بازنویسی شده منتشر می‌کنیم. اما نویسنده در این میان به مراسم‌ دیگری هم اشاره کرده بود که تنها چون مختص به ایلات و طوایف (عشایر) نبود، و در دیگر اقوام هم مشترک است از این‌رو این قسمت‌ها را حذف کردیم.

لازم به ذکر است که در مورد ایل «جمور» یادداشت‌هایی را دوست بزرگوارم کورش رضاپورجمور در اختیارم گذاشت که از ایشان نیز سپاس‌گزارم.

(م. به‌خیال).

درآمد

الوند، این کوه رفیع و عظیم که همدانِ کهن در دامنه‌اش آرمیده است؛ بر اثر آب و هوای خوبی که دارد قرن‌ها است که پایگاهی برای ایلات و عشایر است، و هر ساله با گذشت ۲ ماه از فصل بهار، ایل‌های کوچنده به سوی دامنه‌های پر ریاحین این کوه عظیم روان می‌شوند و تا نیمه‌های دوم فصل تابستان در شیار و دامنه‌های دل‌انگیز و خوش آب‌وهوای الوندکوه زندگی خود را ادامه می‌دهند و از مراتع و جویبارهای زیبا و طبیعی آن استفاده می‌کنند.

ادامه مطلب

چاپ دوم کتاب «تاریخ غیرت» منتشر شد/ یادداشتی به قلم فرهاد قوام‌پور

🔹 تاریخ غیرت (رمان تاریخی)

🔹 نوشته‌ی: آقا شیخ موسی نثری (دستجردی همدانی)

🔹 به کوشش: مهدی به‌خیال

🔹 ویراسته‌ی: مصطفی قهرمانی‌ارشد

🔹 نشر طلایی _ حوزه هنری

🔹 چاپ دوم: بهار ۱۳۹۹

آقا شیخ موسی نثری

تاریخ غیرت یکی از اولین رمان‌های پیش‌رو به سبک نوین است که حدوداً صد و شش سال پیش از قلم شیخ موسی نثری بر روی کاغذ به تحریر درآمد اما بنا به دلایلی که در مقدمه کتاب هم آمده است این رمان هرگز در زمان زندگانی نویسنده به زیور طبع آراسته نگردید بلکه در کنج پستوی خانه‌ای همدم گردوغبار گردید. پیگیری‌های تحسین‌برانگیز جناب به‌خیال موجب کشف این نسخه گمشده گردید. قرعه فال  بازخوانی دست‌نویس  و نگارش دوباره این اثر هم به نام ایشان زده شد که الحق و انصاف بسیار خوب از عهده این کار برآمدند.

این کتاب بخشی از تاریخ همدان را به تصویر می‌کشد که قوای عثمانی غرب ایران را تا همدان اشغال می‌کنند، در همدان با مقاومت جانانه مردم روبرو می‌شوند، در جریان تصرف شهر همدان بسیاری از مردم در جنگی نابرابر کشته می‌شوند و کوچه‌های شهر مملو از اجساد مردمی است که جان دادند اما خاک ندادند. از جان خود گذشتند اما شرف و ناموسشان را حفظ کردند.

ادامه مطلب

تحلیلی بر کتاب «تعبیر یک خواب طولانی» نوشتۀ لیلا قیاسوند/ دکتر رضا صادقی‌شهپر

تعبیر یک خواب طولانی

نوشته لیلا قیاسوند

انتشارات سرزمین اهورایی

۱۴۳صفحه

دکتر رضا صادقی‌شهپر

این نخستین داستان خانم قیاسوند، نویسنده همدانی است که به‌تازگی چاپ شده است. داستان در شهر همدان می‌گذرد و از منظر اول‌شخص روایت می‌شود و راوی داستان، زن سی و اند ساله منزوی و روان‌پریشی است به نام آلیش که به خاطر عقیم بودن، شوهرش او را ترک کرده است. رمان، به‌صورت تداعی خاطرات ذهنی آشفته روایت می‌شود و راوی در ذهن و خیال خود مدام به گذشته می‌رود و عین و ذهن را به هم پیوند می‌زند و محتویات آشفته ذهنش را بیرون می‌ریزد و روایت را به کلاف درهم پیچیده‌ای از خاطرات و رؤیاها بدل می‌کند. 
تعبیر یک خواب طولانی، داستانی مدرن است و وجود بسیاری عناصر و ویژگی‌های روایی گواه بر آن است. آنچه در این داستان اهمیت دارد، ذهن و واقعیت ذهنی است نه کنش بیرونی، و رویدادهای بیرونی هم غالباً در خدمت نمایاندن ذهن راوی‌‌اند و نقشی دلالت‌مند دارند. ادامه مطلب

جستجو درباره زندگی و آثار عارف قزوینی علاوه بر آن‌که بخش‌های مبهمی از مدت اقامت او را در همدان‌ بر نگارنده روشن کرد[۱]، اسناد و مدارک ارزشمندی را نیز همراه خود به ارمغان آورد. یکی از این مجموعه‌ها نامه‌های سید احمد کسروی (۱۲۶۹ـ۱۳۲۴ ﻫ.ش.) به حسن خان اقبالی (۱۲۸۲ـ۱۳۵۷ ﻫ.ش.) است. دوازده نامه‌ای که جناب جمشید اقبالی جهت انتشار در کتاب خاطرات اقبالی در اختیارم نهاد؛ از این بابت قدردان لطف و محبت ایشان هستم. از آنجا که این مکاتبات اهمیت بسیاری داشته ترجیح دادم ابتدا به‌صورت مستقل منتشر شود.

از سمت راست نشسته حسن اقبالی، مخبر فرهمند (احتمالا) و احمد کسروی.

این نامه‌ها از جهات مختلفی قابل‌تأمل و ‌بررسی است؛ از این‌رو به بعضی از این موارد به‌صورت اجمالی اشاره‌ای گذرا می‌شود. نخست آن‌که از لابه‌لای سطور این‌ها می‌توان به صداقت، یکرنگی و صمیمیت نویسنده با دوستانش پی برد؛ همچنین دقت‌نظر کسروی درباره دیه‌ها و آبادی‌ها چشمگیر است. از سوی دیگر درباره مشکلات و گرفتاری‌های مجله پیمان، از چاپ و توزیع گرفته تا پست و دیگر قضایا به مواردی اشاره می‌کند که شایان توجه است. در نامه‌ای دیگر به درخواست عارف قزوینی از تقی‌زاده توسط حسن اقبالی می‌پردازد، که با شِکوه از انجام آن امر پوزش می‌خواهد و می‌نویسد: «به هر حال از قصور خود در انجام خواهش آقای عارف اعتذار می‌جویم». در یکی دیگر از نامه‌ها به دوستداران عارف اشاره می‌کند که به نوشته او انتقاد کرده‌اند؛ اما نویسنده مختصر و محترمانه پاسخ می‌دهد. ادامه مطلب

عارف قزوینی و سرنوشت آثارش

 یکم: «مقدمه»

شاید بتوان گفت در میان دیوان شعرای معاصر یا شعرای دوره‌ی مشروطیت که تا به حال به چاپ رسیده، هیچ دیوانی به اندازه‌ی دیوان عارف قزوینی چاپ‌های متعدد به خود ندیده ‌است. همان‌طور که شاعر در زندگانی با دشواری‌های فراوان روبه‌رو بود، بعد از درگذشتش، آثار وی این طرز زندگیِ مظلومانه را به اشکال و انحای مختلف ادامه داده‌اند؛ و چه بسا در دوره‌هایی دشوارتر از زندگانی خودِ شاعر.

دیوان میرزا ابوالقاسم عارف قزوینی، به‌کوشش: دکتر صادق رضازاده‌ی شفق، برلین، چاپ اول، ۱۳۰۳.

در حدود یک قرنی که از چاپ اول دیوان این شاعر پرآوازه‌ی وطن‌دوست می‌گذرد، آثار وی هنوز دست‌خوش بادهای موسمی است و هر چند سال یک‌بار، فردی باذوق و گه‌گاه بی‌ذوق، نام‌دار و یا گم‌نام از اهالی ادب، و شاید علاقه‌مند به فرهنگ این مرز و بوم، دیوان عارف مرحوم را چاپ کرده و زینت‌بخش محافل می‌گردانند؛ و در این راه بعضاً آثار جدید به‌دست ‌آمده را همراه با آثار چاپ ‌شده‌ی قبلی به شیوه‌ای تازه و ویژگی‌های جدید به دست خوانندگان می‌رسانند. در این میان کارهای پسندیده‌ای نیز انجام شده‌است که قابل تقدیر و تشکر است. اما در بُعد دیگرِ این تلاش‌ها، بعضی از اشعار و متن‌ها که قبلاً به خوبی و کامل چاپ شده‌ بود، به اشکال مختلف و گه‌گاه با حذف کلمات، مصراع‌ها، عبارات یا جابه‌جایی ابیات و تغییراتی از این قبیل به چاپ رسیده‌اند، در بخشی دیگر بعضی از گردآورندگان پا را از این هم فراتر گذاشته و خود را مجاز دانسته‌اند تغییراتی در اشعار و متن‌ها به وجود آورند و بالاتر از این، خود را از هر گونه توضیح نیز معاف کنند.

ادامه مطلب

بیش از یک قرن پیش آشیخ موسی نثری (۱۲۶۰_۱۳۳۲هـ.ش.) در حوزه‌ی تاریخ و فرهنگ همدان، بل سرتاسر  ایران خدمات سترگی از خود به ارمغان گذاشت. وی از چاپ و نشر روزنامه گرفته تا دایر کردن مدرسه تلاش‌ها کرد و نیز از سویی در تألیف و تفسیر اثرها خلق کرد. او شرح مثنوی معنوی را نوشت و از دیگر سو رمان‌های تاریخی منتشر کرد. اما در این بین آثاری از دست‌نوشته‌های شیخ موسی نثری وجود دارد که هنوز پس از این‌همه سال منتشر نشده است، تاریخ غیرت یکی از همین آثار است که همواره در فهرست آثار شیخ موسی نثری نام‌برده شده اما ردونشانی از آن تاکنون دیده نشده بود، تا آنجا که بعضی از نویسندگان تصور ‌کرده ‌بودند که تاریخ غیرت همان عشق و سلطنت است؛ رمانی که خیلی پیش‌تر منتشر شده بود.

به نوشته‌ی مهدی به‌خیال: «تاریخ غیرت رمانی است با مضمون عاشقانه ـ تاریخی که آشیخ موسی نثری آن را در سال ۱۲۷۶ ﻫ. ش. (۱۳۱۵ ﻫ. ق.) یعنی زمانی که کمتر از بیست سال داشته است (۱۷ سالگی) طی یک سال نوشته و نیز مصمم بوده است که در آینده جلد دوم و سومی هم در ادامه‌ی آن بنویسد؛ اما به گمان راقم این سطور بنا به مسائل سیاسی از نوشتن و حتی انتشار آن یک جلد هم احتراز کرده است. در این مورد بایستی به لحاظ تاریخی شرایط سیاسی آن مقطع را در نظر گرفت. وی زمانی رمان تاریخ غیرت را به اتمام رسانده بود که پیش از جنگ جهانی اول بود و نثریِ جوان هنوز وارد گرایش‌های سیاسی نشده بود. از سوی دیگر تبلیغات عثمانی‌ از طریق شهبندری‌ها در لوای «اتحاد اسلام» شروع نشده بود. بدین‌جهت نثری در اوایل انتشار روزنامه‌ی اتحاد علاقه‌مند به انتشار رمان تاریخ غیرت بود و در شماره‌های ۱۹، ۲۱، ۲۲، ۲۴ و ۲۶ (رمضان ۱۳۳۲/ اوت ۱۹۱۴) اعلان انتشار کتاب تاریخ غیرت را به این شکل اعلام کرد: «کتاب تاریخ غیرت رمانی است تاریخی، سیاسی، اخلاقی. اول کتابی است که به طرز رمان‌های مؤلفین اروپا به زبان فارسی انشاء و تألیف شده و در ضمن حکایت عاشق و معشوقی، یکی از تواریخ مهمه‌ی همدان را در کمال شیرینی شرح می‌دهد. مؤلف آن، مدیر جریده‌ی اتحاد (است) و تقریباً ۲۲۰ صفحه‌ی ربعی می‌شود. هر یک از معارف‌خواهان همدان یا سایر بلاد برای طبع آن حاضر باشد، مؤلف حاضر است که حق طبع او را داده و یک‌صد جلد آن برای خود مؤلف منظور شود».

ادامه مطلب

ارمغانی از همدان/ دکتر میلاد عظیمی*

به لطف آقای مهدی به‌خیال دو جلد کتاب ارزشمند به دستم رسید؛ یکی کتاب «بدیع حکمت» (نشر قطره، چاپ دوم، ۱۳۹۶) و دیگری رمان تاریخی «تاریخ غیرت» (همدان، تابستان، ۱۳۹۸). «بدیع حکت» را داشتم و خوشحالم که حالا دو نسخه دارم.

از صفحۀ اینستاگرام میلاد عظیمی

این کتاب یادنامۀ امیرمهدی بدیع همدانی است؛ مورخ و فلسفه‌دان دانشمند و ایران‌دوست و مؤلف کتاب ماندگار “یونانیان و بربرها”. بدیع مرد بزرگی بود. هرگز به اندازۀ بزرگی‌اش شناخته نشد. چون هیاهوگر نبود. چون خاموش هنرنمای بود. بدیع بیشتر عمرش را در اروپا زیست. کتاب “یونانیان و بربرها”ی او اعتبار علمی و آکادمیک دارد. بدیع در این کتاب به شیوه‌ای محققانه نشان داده که عقیدۀ مورخان غربی خودنگر و یونان‌‌دوست که جز یونان و روم و اروپا، کسی را داخل عالم تمدن نمی‌دانستند و شرقیان و بخصوص ایران را بربر نامتمدن وحشی می‌نامیدند، نادرست و غیرعلمی است. تهمت است. دشمنایگی است. او با استفاده از منابع معتبر غربی روی دیگر تاریخ را نشان می‌دهد. آثار مورخان کهن و جدید را نقد می‌کند و نشان می‌دهد که وحشیگری در یونان و اروپا هم بوده. بدیع از شأن و ارزش فرهنگ یونان نمی‌کاهد اما ثابت می‌کند ایران آن نیست که در قلم سیاه‌نمای برخی مورخان و محققان غربی نموده شده است. امیرمهدی بدیع مدافع حیثیت تاریخی ایران و ایرانیان بود. در این مسیر هم روشش علمی است و هم لحنش. چون یونانی و لاتین و چندین زبان اروپایی می‌دانست بر منابع تحقیق وقوف داشت.

ادامه مطلب